Wyobraźcie sobie: dziecko spędza 4-7 miesięcy pod ziemią, omija go dwa lata nauki, a co trzecie dziecko w jego wieku otrzymuje diagnozę depresji klinicznej… I to nie dystopia, ale rzeczywistość milionów ukraińskich dzieci w czwartym roku pełnoskalowej wojny. Badania organizacji międzynarodowych obrazują skalę katastrofy: 32 proc. ukraińskich uczniów ma objawy umiarkowanej lub ciężkiej depresji, ponad 600 000 dzieci jest całkowicie pozbawionych możliwości nauki w trybie stacjonarnym, 1,4 miliona jest zagrożonych zaburzeniami psychicznymi. Bez natychmiastowej interwencji świat stanie w obliczu prawdziwego „straconego pokolenia”. Dlatego warto działać już teraz.
Liczby nie pozostawiają złudzeń: ogromna skala kryzysu zdrowia psychicznego
Na Ukrainie jest około 3,7 miliona wewnętrznie przesiedlonych osób, z czego 24 proc. to dzieci, które stały się cichymi świadkami wojny o nieprzewidywalnych konsekwencjach. Według UNICEF https://surl.li/cejrjm1,5 miliona dzieci ucierpiało w regionach Ukrainy po obu stronach linii frontu. W tych położonych blisko linii frontu dzieci zmuszone są spędzać znaczną część czasu w schronach i uczyć się, głównie zdalnie. UNICEF szacuje, że dzieci w miastach przyfrontowych spędziły 3000-5000 godzin (4-7 miesiące) pod ziemią w ciągu pierwszych dwóch lat wojny; w obwodzie charkowskim tylko 2 z 700 szkół pracowały w pełnym wymiarze godzin z powodu zagrożenia ostrzałem oraz w wyniku działań wojennych i ataków rakietowych. Zgodnie z najnowszym raportem „Operacyjna ocena zniszczeń i potrzeb” (RDNA4). https://shly.top/H693L w całej Ukrainie uszkodzonych zostało 3373 placówek oświatowych, w tym 385 zniszczonych, co stanowi ponad 10 proc. infrastruktury edukacyjnej, której wartość szacuje się na 13,4 mld dolarów.
Według danych Banku Światowego z grudnia 2024 r. https://surl.li/hniuba 741 tys. dzieci uczyło się w trybie hybrydowym z powodu braku schronów przeciwbombowych w szkołach, a kolejne 443 tys. – całkowicie online na obszarach objętych działaniami wojennymi. Według raportu UNICEF https://surl.li/ousqro ukraińskie dzieci mają średnio 2 lata opóźnienia w czytaniu i 1 rok w matematyce. Około 600 tys. uczniów w ogóle nie może wrócić do nauki w trybie stacjonarnym.
Ale najbardziej tragiczną rzeczą jest wzrost liczby ofiar wśród dzieci https://surl.lu/pbvydk. W 2024 roku ich liczba wzrosła o ponad 50 proc. w porównaniu z rokiem 2023. Od lutego 2022 roku zginęło lub zostało rannych ponad 2520 dzieci, choć rzeczywista liczba jest prawdopodobnie znacznie wyższa.
Konsekwencje psychologiczne są imponujące. Reprezentatywne badanie 8096 dzieci w wieku szkolnym (JAMA Pediatrics, 2024) wykazało, że 32 proc. z nich cierpiało na umiarkowaną lub ciężką depresję, 17,9 proc. na umiarkowaną lub ciężką postać lęku, a 35 proc. spełniało kryteria klinicznie istotnej traumy.
Według szacunków WHO, 9,6 miliona osób na Ukrainie (w tym miliony dzieci) jest zagrożonych zaburzeniami psychicznymi lub już je ma, a około 3,9 miliona ma objawy od umiarkowanych do ciężkich skutków. W grupie wiekowej 14-34 lata 3/4 ankietowanych zgłasza potrzebę wsparcia emocjonalnego, połowa 13-15 -latków ma problemy ze snem, a co piąty ma trudne wspomnienia i retrospekcje. Ogólnie rzecz biorąc, według Save the Children, 43 proc. dzieci wykazuje trudności psychospołeczne (lęk, drażliwość, koszmary senne), a około 1,4 miliona dzieci jest zagrożonych zaburzeniami psychicznymi.
Od traumy do powrotu do zdrowia: w jaki sposób lokalne rozwiązania mogą być właściwą inwestycją w przyszłe pokolenie
Od maja 2022 r., gdy napływ osób wewnętrznie przesiedlonych z regionów wschodnich osiągnął rozmiary maksymalne, winnicka Organizacja Społeczna „Podolska Agencja Rozwoju Regionalnego” uruchomiła obóz rehabilitacyjny „Obóz Ptakha” www.ptakha.camp . Działa on we wsi Sewerynówka niedaleko Żmerynki w obwodzie winnickim już czwarty rok z rzędu. Obóz stał się prawdziwym dowodem na to, że nawet w najciemniejszych czasach ludzka miłość, troska i profesjonalizm zespołu potrafią tworzyć rozwiązania przynoszące oczekiwane rezultaty. W liczbach to ponad 3200 dzieci i matek z Zaporoża, Chersonia, Mikołajowa, Mariupola, Melitopola i Berdiańska otrzymało bezpłatną pomoc w formule „matka + dwoje dzieci”. W emocjach i jakościowych rezultatach – tysiące odwzajemnionych uśmiechów, odbudowa zaufania do świata i setki nowych planów na przyszłość.
Historia Inny z Charkowa jest przykładem tego, jak taki obóz może zmienić życie.
Dziś ona jest administratorem Ptakhy. W 2022 roku, szukając bezpiecznego schronienia po ostrzale Charkowa, przyjechała z dwoma synami jako uczestnik pierwszego turnusu. Młodszy syn Andrijko nie miał wtedy jeszcze trzech lat, a starszy Dmytro był już w wieku szkolnym. W Charkowie nie mają dokąd wrócić – ich domy zostały zniszczone przez rosyjskie pociski. Publikujemy jej historię:
„Obóz Ptakha to dla mnie nie tylko obóz. To miejsce, gdzie moje dzieci na nowo odżyły, widząc wojnę na własne oczy. Po ostrzale i przeżyciach w Charkowie, mój młodszy syn nie odpuszczał mnie ani na chwilę, stale trzymał mnie za rękę, gdziekolwiek byliśmy. Kiedy odchodziłam, łzy napływały mu do oczu. Starszy syn natomiast przestał komunikować się nie tylko z rówieśnikami, ale też nie chciał się z nami komunikować jako rodzicami, nagle zaczął tyć i nie chciał się uczyć” – wspomina Inna.
W obozie Ptakha weszliśmy do innego świata – opowiada – gdzie nie ma hałasu samochodów, nie ma wybuchów – wszędzie panuje cisza i spokój. Zaczęliśmy normalnie spać po nocach, nie musieliśmy godzinami chować się w schronie przeciwbombowym, budziliśmy się rano przy śpiewie ptaków, dzieci się uspokoiły, zaczęły uczestniczyć w zajęciach, rozmawiać z innymi dziećmi, pojawiały się uśmiechy i po prostu cieszyć się każdą chwilą. W końcu poczułam ulgę od ciągłego stresu życia w Charkowie. Widziałam też, jak zmieniły się moje dzieci, i to było dla mnie ważne. Dmytro zaczął się znowu dobrze uczyć, chociaż, jak wszystkie ukraińskie dzieci, nie wrócił do zwykłej szkoły – uczy się online, a lekcje często przerywają alarmy lotnicze.
Atmosfera obozu i jego cel tak bardzo przypadły Innie do gustu, że postanowiła pozostać blisko tego obozu. Z zawodu jest psychologiem, więc w tym samym roku zaczęła pomagać kobietom i dzieciom jako wolontariuszka.
Dziś jest czwarty sezon, kiedy Inna wraca do obozu – tym razem w roli administratora i psychologa. Wraz ze swoim zespołem i innymi psychologami wspiera dzieci i matki, pomaga im w powrocie do zdrowia i znalezieniu zasobów oraz nowego wsparcia, aby mogli iść dalej. Aby wspierać tych, którzy przybywają tu z tym samym bólem i traumą, z którymi przyjechali.
Oleksandra jest matką dwójki dzieci w wieku szkolnym. Pochodzi z Melitopola. W obozie nie można bać się kłaść spać, a w ciągu dnia dzieci są po prostu dziećmi.
„Obecnie mój dom jest okupowany. Wyjechaliśmy w huku eksplozji i ostrzału samochodów. Dlatego my, dzieci, musieliśmy mieszkać za granicą przez bardzo długi czas. Było to trudne psychicznie, przede wszystkim dla dzieci. Kiedy sami zdecydowaliśmy, że nie możemy już dłużej wstrzymywać życia, wróciliśmy na Ukrainę i zaczęliśmy wszystko od nowa. Zbyt długo dzieci uczyły się online, a komunikacja z rówieśnikami była bardzo utrudniona. Brakowało przyjaciół. Dlatego, kiedy zostaliśmy zaproszeni do obozu Ptakha, zgodziliśmy się bez wahania” – mówi Oleksandra.
To niesamowite miejsce, które otworzyło moje dzieci, znalazły przyjaciół, ludzi o podobnych poglądach, ciekawe szkolenia dla starszych, które pomogły im zrozumieć swoje potrzeby, ułatwiły komunikację i odciążyły psychicznie, dla młodszego to były zajęcia arteterapii, które bardzo lubi. Przestrzeń stworzona dla najmłodszych jest bardzo różnorodna – trampoliny, labirynty… wszystko, co lubią. Ale najważniejsze jest bezpieczeństwo. Tu nie można bać się zasypiać i budzić z ptakami, a nie ze zmartwień. Jestem pewna, że to miejsce pozostanie w moim sercu na zawsze” – dodaje.
Obóz „Ptakha Camp” stał się miejscem, w którym profesjonalna pomoc psychologiczna łączy się z prostymi radościami dzieciństwa – spływami kajakowymi, kreatywnymi warsztatami, jogą, wieczorami przy ognisku. Gdzie mamy mogą wreszcie odpocząć w „kobiecym gronie”, a dzieci odłożyć telefony i powrócić do prawdziwej komunikacji i przyjaźni.
Od kryzysu do szansy: dlaczego ratowanie ukraińskich dzieci to inwestycja w stabilną przyszłość
Dla społeczeństwa europejskiego wspieranie takich inicjatyw to nie tylko obowiązek humanitarny, ale strategiczna inwestycja w stabilność regionu. Nieleczona trauma z dzieciństwa nie znika z czasem – przekształca się w problemy społeczne, które dotkną całą Europę.
Polacy zainwestowali już znaczne środki we wsparcie Ukraińców w różnych formatach. Jeśli chodzi o samą edukację, w roku szkolnym 2024/25 w polskich szkołach uczyło się około 195 tys. ukraińskich dzieci. Jednak ta inwestycja będzie maksymalnie efektywna tylko wtedy, gdy dzieci otrzymają odpowiednie wsparcie psychologiczne w walce z traumą. W końcu środki zainwestowane we wczesną interwencję i wsparcie psychologiczne dla dzieci oszczędzają środki w przyszłości – na leczenie depresji, uzależnień i wsparcie społeczne dla dorosłych z nierozwiązanymi traumami z dzieciństwa. Badania pokazują, że nieleczona trauma w dzieciństwie zwiększa ryzyko wystąpienia zaburzeń psychicznych w wieku dorosłym o 200-300 proc.
Dlatego rozwiązania należy szukać już teraz w aktywnych formatach: szkolne/społeczne wsparcie zdrowia psychicznego i pomoc psychospołeczna w formie krótkich interwencji grupowych dla uczniów i rodziców; rozwój kompetencji nauczycielskich; bezpieczna edukacja blisko domu: schroniska/klasy podziemne, elastyczny plan zajęć, zajęcia nadrabiające zaległości i korepetycje – szczególnie z matematyki i czytania; hybrydowe wsparcie dla rodzin, tj. krótkie wizyty rekonwalescencyjne w bezpiecznych miejscach (takich jak „Ptakha Camp”), a następnie wsparcie online po powrocie do domu; koordynacja transgraniczna (Polska-Ukraina) w zakresie wsparcia ukraińskich dzieci w Polsce poprzez kursy językowe, elastyczne ścieżki kształcenia zawodowego, a także wsparcie psychologiczne dla rodzin.
Tak, wojna jest okrutna, niszczy i odbiera, wywołuje frustrację i długotrwały kryzys zdrowia psychicznego u dzieci (i nie mówimy tu tylko o dzieciach na pasie frontowym, ale o dzieciach w szerokiej „strefie alarmowej” rozciągającej się na setki kilometrów). Szybka, ukierunkowana inwestycja we wsparcie psychologiczne to najtańszy sposób na uniknięcie lat kosztów społecznych. Dlatego takie lokalne inicjatywy jak „Obóz Ptakha” dowodzą, że połączenie bezpieczeństwa, relacji i aktywności działa – tu i teraz. Jest to w pełni zgodne z zaleceniami WHO i UNICEF i można je zwiększyć dzięki wsparciu darczyńców publicznych i prywatnych. Wspieranie takich projektów to nie tylko pomoc dla ukraińskich dzieci, to inwestycja w stabilną przyszłość Europy Wschodniej i silny dowód europejskich wartości solidarności.
Dzieci nie mogą doczekać się końca wojny. Ich powrót do zdrowia musi rozpocząć się już teraz.
Oleg Lewczenko, fot. Organizacja pozarządowa „Podolska Organizacja Rozwoju Regionalnego”, 3 września 2025 r.
