Kiedy dyktator siedzi na tronie zbyt długo, w państwie gromadzą się nierozwiązane problemy. Im dłużej rządzi dyktator, tym większy i głębszy kryzys. Dopóki żyje, dojrzałe transformacje nie mogą zostać zrealizowane. Tak więc śmierć Stalina otworzyła drogę do reform związanych z nazwiskiem Nikity Chruszczowa.
Profesor Mykoła Slobodyanyuk w artykule kontynuuje ujawnianie historii rozwoju ZSRR.
Natychmiast po śmierci Stalina do władzy doszedł triumwirat L. Berii, M. Chruszczowa i G. Malenkowa. Po krótkiej walce politycznej Chruszczow usunął Malenkowa, aresztował i zastrzelił Berię. Ten okres rozwoju Związku Radzieckiego wszedł do historii jako „odwilż” Chruszczowa.
27 marca 1953 r. ogłoszono dekret Prezydium Rady Najwyższej ZSRR o amnestii, zgodnie z którym w ciągu następnych trzech miesięcy zostało zwolniono prawie połowę więźniów kryminalnych (około 1,2 z 2,5 miliona osób), których wyrok wynosił mniej niż cztery lata.
Po śmierci Stalina więźniowie polityczni obozów koncentracyjnych również oczekiwali złagodzenia nieludzkich warunków życia i pracy. Niespełnione nadzieje spowodowali falę powstań i protestów w koloniach w latach 1953-1954. Powstania wybuchły w Norylsku, Workucie, Kazachstanie i na Kołymie.
Wiodącą rolę w tych zamieszkach odegrali Ukraińcy, obywateli krajów bałtyckich, Polacy, Żydzi i inne mniejszości narodowe. Znamienne jest, że zarówno wśród aktywnych uczestników powstań, jak i wśród późniejszych dysydentów niewielu było etnicznych Rosjan i Białorusinów.
Chociaż powstania „lagerowe” zostały brutalnie stłumione, władze postanowiły jednak złagodzić warunki w koloniach i przyspieszyły tworzenie komisji rehabilitacyjnych. W latach 1954-1956. Liczba „politycznych” w obozach zmniejszyła się o 75% (z 467 do 114 tys. osób).
Jednak równolegle do kodeksu karnego wprowadzono artykuł „antysowiecka agitacja i propaganda„. W latach 1954-1959 na podstawie tego artykułu zostało skazano 3, 5 tys. osób.
W latach 1957-1958 przywrócono autonomię narodową Kałmuków, Czeczenów, Inguszów, Karaczajów i Bałkarów. Jednak powrót Niemców nadwołżańskich ,Turków meschetyjskich , Koreańczyków i Tatarów krymskich.został zakazany przez rząd radziecki
Destalinizacja
W lutym 1956 roku, na XX Zjeździe Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego, Chruszczow wygłosił sensacyjny raport „O kulcie jednostki i jego konsekwencjach„. To był szok dla większości delegatów Kongresu. Raport Chruszczowa nie został opublikowany, a nowy przywódca partii komunistycznej nie wyjaśnił powodów represji i kultu jednostki przywódcy. Potępił w nim represyjną politykę stalinowskiego reżimu, ale odpowiedzialność za zbrodnie bolszewizmu przypisano nie ideologii i reżimowi politycznemu, ale jednostkom: Stalinowi, Jeżowowi, Berii.
Polityka zagraniczna Chruszczowa
Działania ZSRR na arenie międzynarodowej wahały się od prób normalizacji stosunków z różnymi państwami do niebezpieczeństwa konfliktu nuklearnego.
Pomimo wizyt wiceprezydenta USA R. Nixona w ZSRR w 1959 r. i Chruszczowa w Stanach Zjednoczonych, podczas kryzysów Sueskiego (1956), Berlińskiego (1961) i Karaibskiego (1962 r.), świat był na skraju wymiany uderzeń broni atomowej. Na szczęście dla ludzkości Stany Zjednoczone i ZSRR znalazły rozwiązania kompromisowe. Groźba nuklearnej apokalipsy przyczyniła się do powstania ruchu antywojennego (pacyfistycznego). W 1963 roku ZSRR, USA i Wielka Brytania podpisały porozumienie zakazujące testowania broni jądrowej.
Kwestia krymska
W 1954 roku Chruszczow postanowił przenieść region krymski z RFSRR do Ukraińskiej SRR. Zostało to udokumentowane dekretem Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z 19 lutego 1954 r. i ustawą z 26 kwietnia tego samego roku. Przekazanie Krymu spowodowane było tym, że półwysep był gospodarczo i infrastrukturalnie bardziej związany z Ukrainą niż z Rosją. Ponadto w ramach proklamowanej konstrukcji komunizmu uważano, że różnice narodowe lub podporządkowanie republikańskie nie odgrywają decydującej roli. Na pierwszy plan wysunęła się kwestia wygody realizacji dużych projektów międzyregionalnych (takich jak Kanał Północno-Krymski, rozwój północnych stepów krymskich) i administracyjnego zarządzania terytoriami (Krym nie miał granicy lądowej z Rosją). Pewną rolę odegrały również starożytne więzi historyczne i etniczne Ukrainy i Krymu.
Niezależnie od przyczyn przekazania Krymu Ukrainie, po rozpadzie ZSRR Rosja uznała ukraińską jurysdykcję nad półwyspem, ale w 2014 r. rażąco naruszyła traktaty międzynarodowe, które podpisała i zaanektowała Krym siłą zbrojną pod pozorem fałszywego referendum.
Odwilż kulturalna
Względna liberalizacja życia publicznego doprowadziła do pojawienia się nowego pokolenia inteligencji – lat sześćdziesiątych. Głosili wolność słowa, krytykowali mankamenty kultury oficjalnej i monopol realizmu socjalistycznego jako wiodącej ideologii w sztuce, poszukiwali nowych form i stylów sztuki, bronili swobodnego rozwoju kultury ukraińskiej. Wybitnymi przedstawicielami tego ruchu byli prozaicy i poeci Ivan Drach, Lina Kostenko, Vitaliy Korotich, Nikolai Vingranovsky, Vasyl Stus, Vasyl Simonenko, Iryna Kalinets, krytycy-literaccy Ivan Dziuba, Ivan Svitlychnyi, Evgeny Sverstiuk, Vyacheslav Chornovil, artyści Alla Gorska i Afanasy Zalyvakha, filmowcy Sergey Paradzhanov i Yuri Illienko.
Gospodarka Chruszczowa
Za panowania Chruszczowa przeprowadzono sprzeczne przemiany gospodarcze. Sekretarz generalny Komitetu Centralnego KPZR postawił sobie za zadanie „dogonienie i wyprzedzenie Ameryki”, obiecał więc, zbudować komunizm w ZSRR w ciągu 20 lat.
Wśród pozytywnych środków jest decentralizacja zarządzania gospodarczego poprzez utworzenie Rad Państwowych Gospodarstw Rolnych w 1957 r.; Pewien wzrost niezależności kołchozów i gospodarstw państwowych, likwidacja stacji traktorów maszynowych i przekazanie ich własności kołchozom i gospodarstwom państwowym, wzrost cen skupu zboża (7 razy), ziemniaków (8 razy), produktów zwierzęcych (5,5 razy).
Po wizycie w Stanach Zjednoczonych impulsywny Chruszczow zapalił się pomysłem znacznego rozszerzenia upraw kukurydzy w ZSRR, a tym samym potrojenia tempa wzrostu bydła w siedmioletnim okresie 1959-1965. Realizacja tej idei nie została przeprowadzona za pomocą bodźców ekonomicznych na podstawie uzasadnienia naukowego, ale za pomocą metod nakazowych i administracyjnych. W historii wydarzenie to pozostało pod nazwą „kukurydzianej epopei».
Innym ważnym projektem Chruszczowa był rozwój dziewiczych ziem (1955-1965). W Kazachstanie, Krymie, na Uralu, Ałtaju, w regionie Wołgi, na Syberii planowano zaorać 43 miliony hektarów dziewiczych i wędrownych ziem. W tak rozległy sposób zaplanowano rozwiązanie problemu niedoborów żywności.
Pod rządami Chruszczowa rozpoczęła się budowa Kanału Północnokrymskiego (1961-1971), który rozciągał się od Nowej Kachowki do Kerczu i dostarczał wodę do suchych regionów stepowych regionu Chersoniu i Krymu. W 2013 roku kanał dostarczył Krymowi wodę o 80-87%.
Prawdopodobnie największym osiągnięciem Chruszczowa była realizacja programu kosmicznego. Przez pewien czas Związkowi Radzieckiemu udało się wygrać wyścig kosmiczny w Stanach Zjednoczonych. W 1957 roku ZSRR z powodzeniem wystrzelił międzykontynentalny pocisk balistyczny R-7 i uruchomiono kosmodrom Bajkonur. 4 października tego samego roku wystrzelono pierwszego sztucznego satelitę Ziemi o nazwie Sputnik-1. Na świecie rozpoczęła się era kosmiczna. A 12 kwietnia 1961 roku radziecki kosmonauta Jurij Gagarin wykonał pierwszy lot człowieka w kosmos.
Polityka społeczna
Niewątpliwym osiągnięciem Chruszczowa była silna polityka społeczna, która miała złożony charakter i wpływ na niemal wszystkie aspekty życia publicznego. W 1961 r. na XXII Zjeździe KPZR sowiecki przywódca ogłosił, że do 1980 r. w ZSRR powstanie głównie społeczeństwo komunistyczne.
W lipcu 1956 r. uchwalono nową ustawę o emeryturach państwowych. Wiek emerytalny został obniżony do 60 lat dla mężczyzn i 55 lat dla kobiet. Średnia wysokość emerytur prawie się podwoiła. Od 1964 r. świadczenia emerytalne zostały rozszerzone również na kołchoźników, którzy za czasów Stalina nie mieli takiego prawa.
Jednak na początku lat 1960. impuls reformistyczny wygasł, konserwatywne trendy w polityce radzieckiego przywództwa stały się zauważalne. Zamiast kultu Stalina rozwinął się kult osobowości samego Chruszczowa i zasada administracji publicznej, która stała się znana jako „woluntaryzm„, ale która bardziej pasowała do terminu „tyrania”. Stopniowo Chruszczow wymknął się spod kontroli i pozwolił neostalinistom w kierownictwie partii komunistycznej zyskać siłę.
„Stagnacja” Breżniewa
W latach 70. tempo wzrostu gospodarczego zaczęło spadać. Wyjściem z tej sytuacji mogło być wprowadzenie technologii oszczędzających zasoby, przejście na intensywne metody zarządzania. Jednak próba szerokiego wprowadzenia osiągnięć naukowych i technologicznych w warunkach systemu dowodzenia i administracji okazała się nieskuteczna. Okazało się, że system stosunków gospodarczych, który rozwinął się w gospodarce narodowej, jest niekorzystny dla wprowadzenia osiągnięć rewolucji naukowej i technologicznej, a próby rozwiązania tego problemu w ramach istniejącego super-scentralizowanego mechanizmu gospodarczego okazały się bezowocne. Kryzys systemowy pogłębił się, kraj wszedł w fazę «stagnacji„.
W latach siedemdziesiątych nastąpiło pewne ocieplenie stosunków na arenie międzynarodowej, które przeszło do historii pod nazwą „odprężenia„. W 1972 roku, po raz pierwszy w historii stosunków radziecko-amerykańskich, prezydent USA R. Nixon odwiedził Moskwę. Podczas spotkania podpisano Traktat o ograniczeniu systemów obrony przeciwrakietowej (Traktat BMD) oraz Umowę przejściową w sprawie niektórych środków w dziedzinie ograniczenia użycia strategicznej broni ofensywnej (OSO-1). W następnym roku Breżniew złożył wizytę w Stanach Zjednoczonych, co zaowocowało podpisaniem Porozumienia o zapobieganiu wojnie nuklearnej, nieużywaniu broni jądrowej i Traktacie o redukcji broni jądrowej. Już wraz z kolejnym prezydentem Stanów Zjednoczonych, J. Carterem Breżniew podpisał Traktat o ograniczeniu strategicznej broni ofensywnej (OSO-2) w 1979 roku.
W 1975 roku radziecki przywódca Leonid Breżniew wraz z przywódcami pozostałych 35 krajów podpisał porozumienia helsińskie. W międzynarodowej sferze prawnej przewidywały one konsolidację politycznych i terytorialnych skutków II wojny światowej, zasadę nienaruszalności granic i integralności terytorialnej państw, nieingerowanie w wewnętrzne sprawy innych państw.
W 1979 roku ZSRR rozpętał wyczerpującą wojnę w Afganistanie, która trwała 10 lat i według oficjalnych danych pochłonęła życie 1 miliona Afgańczyków i 13 tysięcy żołnierzów radzieckich. Rzeczywista liczba strat radzieckich sięga prawdopodobnie od 50 do 100 tysięcy zabitych. Inwazja na ten kraj wywołała oburzenie zachodnich demokracji, stosunki znów stały się napięte, „odprężenie” się skończyło. Ponadto Zachód nałożył sankcje sektorowe na ZSRR.
W 1981 roku prezydentem Stanów Zjednoczonych został R. Reagan, który ostro skrytykował zachowanie reżimu Kremla w kraju i na arenie międzynarodowej. Odpowiedzią Moskwy było przeprowadzenie w 1982 roku ćwiczeń wojskowych Zachód-81 i ćwiczeń nuklearnych Tarcza-82. Plan tego ostatniego przewidywał opracowanie prewencyjnego zmasowanego uderzenia nuklearnego triady nuklearnej (do 70 pocisków) przeciwko NATO i późniejszą ofensywę wszystkich rodzajów sił zbrojnych. Wydarzenie to było bezpośrednią groźbą użycia broni atomowej przez Kreml przeciwko «kapitalistom”.
Reakcja Waszyngtonu była bardzo ostra. 8 marca 1983 roku Reagan nazwał ZSRR „imperium zła„, podkreślając fundamentalną niemoralność rządu radzieckiego.
Mimo wszystko panowanie Breżniewa stało się okresem największej potęgi ZSRR, a obywatele radzieccy nigdy nie żyli tak bogaci. Międzynarodowy autorytet i wpływy państwa radzieckiego ogromnie wzrosły. Edukacja, nauka, kultura, opieka zdrowotna i ekonomia rozwijały się potężnie. Jednak w połowie 1980 roku. zjawiska kryzysowe we wszystkich sferach życia ludzi stały się zauważalne. Ponadto stosunkowo wysoki standard życia okresu Breżniewa był nadal znacznie niższy niż standardy zachodnie przy całkowitym braku swobód demokratycznych. Najlepszym wskaźnikiem wyższości krajów zachodnich była emigracja. Nie mając prawa do wolnych wyborów, ludzie «głosowali nogami».
W 1980 roku zmarł 76-letni konkurent sekretarza generalnego O. Kosygina. 9 miesięcy przed śmiercią Breżniewa, w wieku 79 lat, zmarł jego wieloletni sojusznik, główny ideolog partii M. Suslov. Po 75-letnim Leonidzie Iljiczu krajem krótko kierował chory kagebista J. Andropow (1982-1984), który zmarł w wieku 69 lat. W tym samym roku zmarł 76-letni minister obrony D. Ustinow. Aby zastąpić Andropowa, Biuro Polityczne wybrało jeszcze bardziej chorego i starego 73-letniego K. Czernienkę (1984-1985), który przetrwał tylko rok na tronie.
Ludzie nazywali ten dominujący skok i ciągłe procesje pogrzebowe „wyścigiem na powozach„. Starzejący się liderzy nie czuli potrzeby zmian i nie ustępowali miejsca młodym liderom, którzy byli w stanie rozpocząć niezbędne przemiany. Jednak sama natura pomogła rozwiązać ten problem.
„Starą gwardię” zastąpił młody, pełen siły i kreatywnych pomysłów, 54-letni M. Gorbaczow.
