Narastanie zjawisk kryzysowych w sowieckiej gospodarce wymagało od nowego przywódcy ZSRR Michaiła Gorbaczowa zmiany kursu politycznego i gospodarczego. Zaraz po dojściu do władzy młody sekretarz generalny zapowiedział „restrukturyzację” i „przyspieszenie”.
Mykoła Slobodyaniuk, doktor nauk historycznych, w publikacji ujawnił przyczyny upadku Związku Radzieckiego.
Pieriestrojka musiała objąć główne sfery życia społecznego: gospodarkę (przejście od ekstensywnych do intensywnych metod gospodarowania); politykę zagraniczną (zakończenie „zimnej wojny”); sferę społeczną (podniesienie standardu życia); ideologię (eliminacja cenzury). Innymi słowy, Gorbaczow starał się zachować system sowiecki poprzez jego modernizację.
W kwietniu 1985 r. przyjęto program przyspieszonego rozwoju społeczno-gospodarczego, który przewidywał rozwiązanie trzech problemów (żywnościowy, mieszkalnictwo i zaopatrzenie ludności w dobra konsumpcyjne) i podwojenie potencjału gospodarczego do roku 2000. Utopijność tego programu i niemożność przeprowadzenia reform w ramach przestarzałego systemu dowodzenia i administracji szybko się ujawniły.
Ponadto władze ogłosiły kampanię antyalkoholową (1985-1987) mającą na celu zwalczanie pijaństwa. Według oficjalnych danych spożycie alkoholu w czasach carskich i stalinowskich wynosiło 5 litrów na osobę rocznie, a w 1984 roku liczba ta wzrosła do 10,5 litra. Kierownictwo radzieckie uważało, że ten poziom konsumpcji zaczął negatywnie wpływać na sytuację społeczno-gospodarczą kraju. Kierownictwo radzieckie uważało, że ten poziom konsumpcji zaczął negatywnie wpływać na sytuację społeczno-gospodarczą kraju. Konsekwencją nieprzemyślanej kampanii antyalkoholowej było rozpowszechnienie bimbru, zatrucia alkoholem niskiej jakości i narkomania. Do skarbu państwa nie wpłynęło 13 miliardów rubli. W ramach walki z pijaństwem i alkoholizmem na Ukrainie wycięto 60 tys. hektarów winnic.
Katastrofa w Czarnobylu, która stała się największą w historii energetyki jądrowej, zadała poważny cios budżetowi i autorytetowi sowieckiego kierownictwa. 25 kwietnia 1986 roku w wyniku błędów personelu elektrowni jądrowej doszło do wybuchu w jednym z reaktorów. Pierwiastki promieniotwórcze przedostały się do powietrza, ziemi i wody na duże odległości od stacji. Terytoria Ukraińskiej i Białoruskiej SRR były szczególnie silnie zanieczyszczone.
Do dziś główny ciężar skutków tej globalnej katastrofy spoczywa na Ukrainie. Z jakiegoś powodu fani Związku Radzieckiego nieustannie mówią o tym, co ZSRR zbudował na Ukrainie, ale nigdy nie biorą odpowiedzialności za to, co zniszczył.
Kurs Gorbaczowa, który początkowo miał na celu jedynie przemiany gospodarcze przy utrzymaniu dominującej pozycji KPZR, był wspierany przez reformistyczne skrzydło partii komunistycznej. Jednak nawet tak ostrożne próby wyjścia z kryzysu wywołały niezadowolenie w konserwatywnym skrzydle partii. Sprzeciw konserwatystów w partii był tak silny, że Gorbaczow zaczął szukać wsparcia poza partią komunistyczną.
Tym samym Gorbaczow podjął dwie rewolucyjne decyzje, które zdeterminowały dalszy rozwój wydarzeń. Najpierw sowiecki przywódca ogłosił „głasnost” – politykę maksymalnej otwartości w działalności organizacji państwowych i publicznych, udziału opinii publicznej w podejmowaniu decyzji.
Drugą ważną decyzją Gorbaczowa było stopniowe oddzielenie partii komunistycznej od państwa. Nie znajdując wystarczającego poparcia wśród kolegów z partii, Gorbaczow organizuje przyjęcie szeregu ustaw, które pozbawiły partię komunistyczną statusu monopolisty.
Kroki te podważyły podstawy reżimu totalitarnego. Do początku 1987 r. Gorbaczow wyparł 70% członków Biura Politycznego i 60% sekretarzy komitetów regionalnych partii komunistycznej.
Osłabienie pozycji partii komunistycznej i głasnosti stały się warunkami do rozmieszczenia ruchów narodowowyzwoleńczych. W czasach sowieckich niebiesko-żółta flaga, trójząb i hymn „Nie umarła jeszcze Ukraina” były uważane za niedopuszczalne, a ich użycie zdecydowanie doprowadziło takich ludzi do śledztwa KGB. Próba noszenia haftowanej koszuli lub noszenie ubrań w kolorach niebieskim i żółtym również groziło kłopotami. Zakazowi podlegali nie tylko „zdrajcy” Mazepa- Petlura-Bandera, ale także twórca ukraińskiej historii M. Hruszewski.
Od 1985 roku powstały i rozpoczęły działalność nieformalne organizacje społeczne: Towarzystwo Lwa, Klub Kultury Ukraińskiej. W 1989 roku rozwinęła się nowa sytuacja. Ukraińcy zaczynają interesować się nie tylko kwestiami kulturowymi i historycznymi, ale także politycznymi. Tworzą się nowe ruchy polityczne (Ludowy Ruch Ukrainy, Towarzystwo Języka Ukraińskiego im. T. H. Szewczenki) i partie (Ukraińska Partia Republikańska, Demokratyczna Partia Ukrainy, Socjaldemokratyczna Partia Ukrainy, Ukraińska Partia Ludowa, Partia Zielonych Ukrainy i wielu innych).
W marcu 1990 r. odbyły się pierwsze alternatywne wybory do Rady Najwyższej Ukraińskiej SRR i rad lokalnych. Choć większość pozostała przy komunistach (239 posłów), blok demokratyczny zdobył jedną czwartą (125) mandatów parlamentarnych. Rada Najwyższa po raz pierwszy zaczęła pracować w trybie parlamentarnym. Pomimo bycia w mniejszości, ukraińscy patrioci swoją aktywnością, wolą i wytrwałością zmuszali swoich przeciwników do podejmowania wielu ważnych dla kraju decyzji.
Przy podejmowaniu takich decyzji posłowie opierali się na Konstytucji Ukraińskiej SRR z dnia 20 kwietnia 1978 r., opracowanej na podstawie Konstytucji ZSRR z dnia 7 października 1977 r. Dokument ten zawierał postanowienia, zgodnie z którymi Ukraińska SRR została ogłoszona „suwerennym państwem w dobrowolnym związku republik radzieckich”, w którym władza należy do ludu i jest sprawowana przez rady deputowanych ludowych. Ukraińska SRR zachowała prawo do swobodnego opuszczania ZSRR (chociaż mechanizm wyjścia nie został przewidziany).
16 lipca 1990 r. nowo wybrany parlament przyjął Deklarację o Suwerenności Państwowej Ukrainy.
Oprócz suwerenności republik związkowych w różnych częściach ZSRR zaczęły się nasilać konflikty międzyetniczne. Czasami działo się to spontanicznie, ale często było prowokowane przez sowieckie służby specjalne. Od 1987 roku wybuchł krwawy konflikt ormiańsko-azerbejdżański o Górski Karabach, który trwa do dziś. W 1989 r. doszło do pogromów w miejscach zamieszkania Turków Meschetyńskich przez Uzbeków z Kotliny Fergańskiej. W 1990 roku w obwodzie oszyńskim w Kirgistanie doszło do starć między Uzbekami i Kirgizami.
Wydarzenia te burzą kolejny mit o ZSRR jako kraju „przyjaźni narodów”. Pomimo reżimu totalitarnego przez cały okres istnienia Związku Radzieckiego wybuchały konflikty międzyetniczne.
Wewnętrzna demokratyzacja Związku Radzieckiego spowodowała także zmiany w polityce zagranicznej. Gorbaczow proklamował „nowy sposób myślenia”, który przewidywał zbliżenie i partnerstwo między Związkiem Radzieckim a Zachodem.
Prawdziwym ucieleśnieniem nowego podejścia było podpisanie w 1987 r. sowiecko-amerykańskiego Traktatu o całkowitej likwidacji pocisków rakietowych krótkiego i średniego zasięgu. Strony zobowiązały się zniszczyć i nie produkować nowe lądowe pociski balistyczne i manewrujące o zasięgu 500-5500 km. W 2019 roku umowa została rozwiązana.
Zarówno Kreml, jak i większość lokalnych elit rozumiała niemożliwość istnienia Związku Radzieckiego w jego dawnej postaci. Konieczne było znalezienie nowej formuły współistnienia narodów. Rząd centralny próbował przeprowadzić jedynie „kosmetyczną naprawę” ZSRR. Pierwszym krokiem na tej ścieżce powinno być Ogólnozwiązkowe Referendum na temat zachowania Związku Radzieckiego od 17 marca 1991 r. (pytanie zostało sformułowane tak, aby ludzie głosowali na „tak”), a drugim jest podpisanie przez republiki nowego traktatu związkowego.
W oparciu o wyniki referendum wiosną i latem 1991 r. opracowano miękki projekt federacyjny o nazwie Związek Suwerennych Państw (ZSP). Miało ono obejmować 9 republik związkowych (Rosja, Ukraina, Białoruś, Azerbejdżan, Kazachstan, Kirgistan, Turkmenistan, Uzbekistan, Tadżykistan), a także szereg autonomicznych republik (Tatarstan, Baszkiria, Jakucja, Czeczeńsko-Inguska).
Jednak 19 sierpnia 1991 r. siły polityczne sprzeciwiające się nowemu traktatowi związkowemu i chcące zachować ZSRR w jego dawnym kształcie, wykorzystały wyjazd Gorbaczowa na Krym i dokonały zamachu stanu.
Puczowcy ogłosili o chorobie Gorbaczowa i przekazanie władzy Państwowemu Komitetowi Stanu Nadzwyczajnego. Za główny cel zadeklarowali „zbawienie zjednoczonego państwa”.
Jednak los puczu został rozstrzygnięty w stolicy Związku Radzieckiego. Większość mieszkańców Moskwy, na czele z prezydentem Federacji Rosyjskiej B. Jelcynem, zdemoralizowała buntowników swoimi odważnymi działaniami. Ostatecznie puczyści nie odważyli się popełnić masowego rozlewu krwi w celu przepędzenia protestujących. Już 22 sierpnia puczyści oddali władzę, zostali aresztowani i skazani. Jelcyn przywiózł samolotem Gorbaczowa, który był izolowany na daczy w Foros, do Moskwy.
W wyniku swojej klęski siły imperialne zostały zdemoralizowane i sparaliżowane, partia komunistyczna została zdelegalizowana, a republiki otrzymały dogodne warunki wyjścia z ZSRR. Próby Gorbaczowa przeformatowania nowego traktatu związkowego nie jako federacji, ale jako konfederacji, nie znalazły poparcia na Ukrainie i w Azerbejdżanie.
Znaczna część Rosjan jest przekonana, że Związek Radziecki został zniszczony przez Amerykanów. Taka irracjonalna pozycja nie może znieść konfrontacji z faktami. Jednak w rzeczywistości kolektywny Zachód pragnął zachowania ZSRR i obawiał się destabilizacji na terytorium największego państwa świata.
30 lipca 1991 roku Bush poleciał do Moskwy na spotkanie z Gorbaczowem. W nieformalnych rozmowach amerykański prezydent stwierdzał, że Ameryka nie jest zainteresowana rozpadem ZSRR i będzie przekonywał Ukraińców, by nie odłączali się.
Historycy wymieniają prawdziwe powody rozpadu ZSRR:
- spadek światowych cen ropy naftowej, wyścig zbrojeń i wyczerpująca wojna w Afganistanie;
- ogromna pomoc dla innych krajów socjalistycznych;
- nieefektywność zarządzania i opóźnienie technologiczne w stosunku do Zachodu;
- utrata kontroli nad procesami społeczno-politycznymi i gospodarczymi przez partyjną nomenklaturę;
- aktywizacja ruchów demokratycznych i narodowowyzwoleńczych;
- zamieszanie i dezorientacja zwolenników zachowania ZSRR;
- dążenie aparatu partyjno-państwowego republik związkowych do zachowania uprzywilejowanej pozycji poprzez oderwanie się od jelcynowskiej Rosji.
Era sowiecka w historii Ukrainy wyróżniła się bezprecedensowymi doświadczeniami dla Ukraińców. Trzy fale głodu, kolektywizacja, sowietyzacja, stalinowskie represje, II wojna światowa doprowadziły do śmierci milionów Ukraińców, zniszczyli pulę genową, wypaczali ludzką psychikę i strategie życiowe ludzi. Mimo straszliwych strat i brutalności reżimu Ukraińcy nigdy nie zaprzestali ani walki narodowowyzwoleńczej, ani pokojowej pracy. Cały dorobek naukowy, gospodarczy i kulturalny narodu powstał nie dzięki polityce Moskwy, ale wbrew niej. W końcu życiodajna siła narodu ukraińskiego pokonała śmiercionośny system sowiecki. Własnie to Ukraina odegrała główną rolę w rozpadzie ZSRR.
